حلقۀ کاتبان

تاراج آثار هنری و نفایس کتابخانه سلطنتی

صحاف: پيش از ورود مجاهدين در تهران، آقاي لسان‌الدوله فرستادند عقب بنده، من رفتم آنجا كه يك قدري با تو كار دارم، بيا اينجا بجهت من كار بكن و مزد بگير. بنده رفتم آنجا يك كتاب شاهنامة بزرگي آوردند كه درست كنم و ته‌بندي كنيم و دو تومان اجرتش را طي كرديم و ته‌بندي كردم و اجرتش را هم دادند و آن كتاب، نشانيش داراي چهل و چهار صورت چيني است ويك سرلوح و ......

تاراج آثار هنری و نفایس کتابخانه سلطنتی

پیش ازین به معرفی میرزا علی لسان الدوله کتابدار کتابخانه سلطنتی در عصر مظفرالدین شاه وشرح کوتاهی از چگونگی به یغما رفتن ذخائر ملی توسط این موجود خبیث و همدستانش ، همچنین ارائه بعضی اسناد مربوط پرداخته شد .این بار نیز3 فقره سند دیگر به علاقمندان تقدیم میشود.

امّاقبل ازدرج اسناد ، بجاست مذکورگردد ، که سرقت آثار هنری ومخطوطات ، قبل ازلسان الدوله صورت می گرفته و بعداز اوهم ادامه داشته است و این مو ضوع منحصر به کشورما نیز نبوده ونیست ، بلکه در سایر نقاط جهان شاهکارهای هنری وآثار نویسندگان نامی از دستبرد سارقین در امان نبوده است. چنانچه در تاریخ چهار شنبه 15 تیر 1384 روزنامه فیگارو نوشت که " ۳۰ هزار اثر معتبر كه ۲ هزار عنوان از آن ناياب بود از كتابخانه ملى فرانسه به سرقت رفت. به نوشته البيان ، جامعه فرهنگى فرانسه ضمن اظهار تاسف ، اين اتفاق را مصيبتى بزرگ و بى سابقه دانست كه از زمان تاسيس اين كتابخانه تاكنون رخ داده است دراین رابطه وزارت فرهنگ فرانسه از چند ماه قبل طى گزارشى رسمى اعلام كرده بود ، كتاب هاى ارزشمندى كه از اين كتابخانه ناپديد شده اغلب از دو قرن نوزدهم و بيستم است. در اين گزارش همچنين آمده ۱۱۸۳ سند معتبر نيز كه عمر ۲۰۰ عنوان از آن ها به قبل از قرن هيجدهم مى رسد در اين كتابخانه گم شده است." ¹ http://www.aftabir.com/news/view/2005/jul/06/c5c112064552 همچنین در خبر دیگری آمده است که يکي از تابلوهاي نقاشي " رًنه ماگريت " نقاش سوررئاليست بلژيکي در اولين روز نمايشگاه از موزه شهر بروکسل دزديده شد، ارزش اين تابلوي نقاشي دزديده شده که «المپيا» نام دارد، بيش از چهار ميليون دلار بوده و سال 1948 نقاشي شده است . چندي پيش نيز يک تابلو نقاشي از آثار پابلو پيکاسو از موزه پيکاسو در پاريس به سرقت رفته بود شايد پيدا کردن آن به اندازه تابلويي از رنوار 25 سال طول بکشد. اين اثر از نقاش امپرسيونيست فرانسوي در سال 1984 دزديده شده و پليس انگليس و فرانسه در پس گرفتن اين تابلو نقاشي بسيار کمک کردند. اين تابلو يک منظره اسطوره يي را به نمايش مي گذارد. ² http://www.etemaad.ir/Released/88-07-13/332.htm روزنامه اعتماد ، دوشنبه، 13 مهر 1388 - شماره 2069

در خبر دیگری عنوان شده که یازده اثر كم نظیر هنرمند پاپ جهان اندی وارهول به شكل مرموزی به سرقت رفتند. این آثار شامل پرتره‌هایی از بزرگان ورزشی دهه 70 جهان است كه از لس‌آنجلس آمریكا دزدیده شدند.. طبق اظهارات پلیس میلیون‌ها دلار ارزش این آثار بوده و به مجموعه شخصی یك تاجر مشهور به نام ریچارد وایزمان تعلق داشته است. ³ http://www.etemaad.ir/Released/88-07-13/332.htm#161307 ترجمه زهرا صابری

و از این گو نه اخبار در نقاط مختلف دنیا کم نیست. که پرداختن به آنها فرصت دیگری را می طلبد.

درکشور ما بنا به موجو دیت باستانی آن بیش ازهرچیز، اشیای عتیقه مربوط به ایران باستان و بعداز آن و گنجینه های مدفون در زیر خاک در معرض دستبرد رندانه قرار داشته وپس ازآن مکتوبات خطی که اثر دانشمندان وشاعران بلند پایه این مُلک و به خط هنرمندان و خطاطان بزرگ وحاوی نقاشی های هنری دورانهای گذشته بوده است ،توجه سارقین این گونه متاع را به خود جلب می کرده است. درقریب به اتفاق این گونه موارد اگر سیاحان ،نمایندگان وسایر اتباع کشورهای غربی ،مستقیماً عامل نبوده اند ،از دور دستی بر آتش داشته و یا اگرهیچ یک از این دو مورد صدق نمی کرده است ، مشتری درجه اول جنایتکارانی چون لسان الدوله وهمدستانش بوده اند، چنانچه ذخائروگنجینه های فرهنگی کشورمان را به نازل ترین قیمت ، از افراد وطن فروش خریداری می کردند و پس از چندی سراز موزه های کشورِمتبوعشان درمی آورد. و این هدف میسر نمی گردید جز با سوء استفاده از ضعف حاکمان نالایق ایران دوره قاجاری. در این رابطه بخشی از خاطرات ناصرالدین شاه قاجار در سفر سوم فرنگستان وهنگام بازدید از موزه لوور را به نظر میرساند ⁴ نقطه چین ها در این یادداشت عبارات حذف شده است که به موضوع مربوط نبود و برای ممانعت ازطولانی شدن متن است :

"..... .رسیدیم به لوور ، پیاده شدیم ،دیرکتورِ لوور که اسمش این استKaempfen جلوافتاد، رفتیم، زیر این عمارت لوور یک مرتبه است که آنجا مجسمه های سنگی زیادی گذاشته اند............داخل عمارت شدیم، عمارت لوور واسبابهای آنجا معروف است،و همه کس می داند ، مستغنی از تعریف است . امروز هم می خواستیم اسبابهای دلافوا را ،که از شهرِ سوس که شوشتر باشدبیرون آورده است ببینیم . مادام دلافوا ⁵ مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا مهندس و باستان شناس معروف که در سالهای1299 و 1302 سفرهایی جهت حفاری و کاوش به ایران داشته و اشیای آنتیک ونفیسِ زیادی ازجمله کاشیهای سربازان جاویدان و کاشی های تزئینی دورانسلاطین هخامنشی که فعلاً زینتافزای موزه لوورپاریس است از زیر خاک بیرون آورده است. ، آمد جلو اورا دیدم، همان طوریکه در چند سال قبل به تهران آمده بود ولباس مردانه پوشیده بود ، حالا هم لباس مردانه پوشیده بود............ خلاصه از یکی دو اطاق رد شده داخل اطاقی که اسبابهای دلافوا بود شدیم ، اگرچه اسباب زیادی نیاورده است ، ولی اینکه آورده است خوب است . صورت سربازهای دارا را آورده ،

سنگهای بزرگ که آن وقت [ زمان هخامنشی ]ستون عمارت دارا بوده وتمام را حجاری کرده بودند وشکل گاو داشت آورده بود و از این قبیل ، خیلی چیزهای خوب بود ، همه را تماشاکردیم......" ⁶ روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه درسفر سوم فرنگستان ،به کوشش محمد اسماعییل رضوانی ، فاطمه قاضیها، کتاب دوم ،تهران ، سازمان اسناد ملی ایران، 1371 ص197

چنانکه مذکورگردید شاه قاجار با بی تفاوتی به توصیف ذخایری که ازکشور خارج شده و درکشور بیگانه به نمایش گذاشته شده پرداخته است ، پس عجیب نیست که در اثر بی توجهی مظفرالدین شاه کتابخانه سلطنتی که حاصل تلاش سلاطین گذشته است به یغما می رود واحمد شاه دستور خلاصی سارق اصلی را از بندصادر می کند.

تفاوت لسان الدوله با دیگر سارقین در ایران و سایر نقاط جهان، این بود که وی رییس کتابخانه سلطنتی وامانت دار این گنجینه بود ،ولی تاب امانت داری نیاورده وخیانت و به قول مدعی العموم جنایت را پیشه کرد.

امروزه مي توان حاصل غارت منابع و میراث هنری و فرهنگی کشورمان را در مکان هايي مانند: موزه ي بريتانيا در لندن، کتابخانه ي ملّي پاريس، کتابخانه ي دولتي برلين، کتابخانه ي سلطنتي کپنهاک، کتابخانه ي ملّي مادريد و اسکوريال، کتابخانه ي ملّي وين، کتابخانه هاي متعدد ليدن، کتابخانه ي براتيسلاوا (1) در اسلواکي و ... در خزائن اروپا و يا در کتابخانه هاي مختلف ايالات متحده ي امريکا مانند، کتابخانه ي دانشگاه پرينستون در نيوجرسي، موزه ي متروپليتن در نيويورک، کتابخانه ي کنگره ي امريکا در واشنگتن، و غير آن جستجو نموده و به نظاره نشست. ⁷ ر . ک. حسین متقی ، کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام http://www.historylib.com/Site/SViewDocument.aspx?DocID=665&Keyword=.

همان طور که قبلاً مذکور گردید تاراج کتابخانه سلطنتی و ذخائرآن در زمان مظفرالدین شاه روی داد ، اما مطابق نقل قولهایی قبل از او نیزبعضی کتب نفیس و گرانبها به طرز مرموزی ازکشور خارج شده ودرموزه های کشورهای غربی جای گرفته بود ،در زمان محمد شاه صدر اعظم معروف او حاجی میرزا آقاسی در اثر نا آگاهی با دست ودل بازی ذخائرکتابخانه را که سلاطین گذشته فراهم کرده بودند، به اشخاصی که صلاح می دا نست اهدا می کرد ، بعد از سرقت بزرگ لسان الدوله نیز خروج نسخه های خطی وآثار عتیقه کم وبیش صورت گرفته است و وتا به امروز نیز اخباری جسته و گریخته از این دست منتشر می شود.

به هر روی در این بخش نیز چند نمونه از اسناد مربوط به تاراج کتابخانه سلطنتی در عصر مظفری تقدیم مطالعه کنندگان گرامی میشود.

سند شماره( 1)

یک لوله نیکلی به طول تقریباً دو کره در اثاثیه جناب لسان‌الدوله دیده شد که آقای میرزا آقاخان ولد معزی‌الیه اظهار داشتند، لوله عصایی یادداشت شود. پس از اینکه رد کرد و جوف او را برای اطلاع باز نمودیم، با حضور 3 نفر از اعضاي عدلیه اعظم و دو نفر از هیأت محترم اشیاي مسروقه سلطنتی و دو نفر ولدان آقای لسان‌الدوله و یک پلیس عدلیه، یک لولة حرز جواد روی پوست آهوی خطی در جلدی که قاب عصا می‌گفتند بود که اول آن چرم قرمزی داشت که چند سطری به این مضمون نوشته شده بود که: «این حرز جواد را تقدیم علیه عالیه شکوه‌السلطنه ¹⁰ شکوه السلطنه مادر مظفرالدین شاه بوده و این مربوط به زمان ولایت عهدی او دورة ناصرالدین شاه می‌باشد کردم که محض حرز خود داشته باشند ولی به کسی ندهند در تاریخ 1308»

در حین اینکه مشغول تماشای آن بودیم، بعد از مشاهده‌ای که آقای رفیع‌السلطنه [برادر لسان‌الدوله] کردند، آن قطعه چرم بکلی مفقود گردید و هر چه تجسس کردیم پیدا نشد.

معاون شعبه اول جزا امضاء و مهر میرزا جوادخان .

تمام این مطالب واقع گردید، معاون ادارة تفتيش [امضای] جواد [میرزاجواد مستنطق]

. مطالب فوق با حضور این جانب واقع گردید[امضا] حسینقلی.

امضای مصطفی [نام] مفتش عدلیه، مهر

سند شماره 3

شهادت آقا ميرزا محمدعلي‌خان ژاندارم كه سابقاً صحّافي داشتند.

11 شهر ذيحجه 1327

س: اسم شما چيست و پسر كي هستيد؟

ج: اسم بنده ميرزا محمدعلي خان پسر مرحوم عبدالله بيك.

س: چه شغل داريد و كجا ساكن هستيد؟

ج: شغلم حاليه ژاندارمي و سابقاً صحّاف بودم و ساكن محلة سنگلج هستم.

س: اطلاعات خودتان را از باب كتب دولتي كه [به] جناب لسان‌الدوله يا ديگري فروخته‌ايد به طوري كه در روز جزا در پيشگاه حضرت احديت و پيغمبر خدا مي‌توانيد شهادت بدهيد بيان فرماييد.

ج: از فروختن بنده اطلاعي ندارم، كلیتاً از روز اولي كه بنده شاگرد آقا سيدعلي صحّاف بودم، كتاب‌هاي فرنگي كه شاه از فرنگستان آورده بود، آقاي لسان‌الدوله دادند درب دكان درست كرديم و بيست تومان هم صرف جيب دست حاجي امين‌السلطنه ¹¹ حاجی امین السلطنه: حاج محمدعلی امین السلطنه یکی از درباریان دورة سلطنت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود که در سال 1340 ق در گذشت مزدش داده شد، بعد از سه ماه، قبل از وبايي كه هنوز تعزيه تكيه صندوقخانه بود، آقاي لسان‌الدوله آمدند آقا سيدعلي را بردند بجهت صحّآفي كه قدري بارش آمده بود و گوشة كتابخانه را خيس کرده بود. بنده به اتفاق آقا سيدعلي رفتيم براي تعميرات آن كتاب‌‌ها، تا مادامي كه مظفرالدين شاه تشريف بردند به ييلاق، تقريباً نه ماه ما آنجا مشغول كار بوديم كه مزد كردند صد و شصت تومان، و هشتاد تومان آقاي لسان‌الدوله مرحمت فرمودند، از كتاب‌‌هايي كه ما درست كرديم، اسمش خاطرم نيست وده جلد كتاب هم آورده بودند كه جلدهايش را با چاقو بريده بودند كه شاه مي‌خواهد جلدهايش را ببرد فرنگ كه جلد ميشن و تذهيب وقرقره شده بود كه اگر آن كتاب‌ها را ببينم مي‌شناسم كه يكي از آنها شاهنامه بود و ديگري حافظ لب‌طلايي بود و بعد از آن كاري بجهت آقاي لسان‌الدوله نكرديم، مگر يك دستگاه كتاب كه ديكسيونر لاروس بود و اعلم الدوله داد جلد كرديم و اجرتش را هم گرفتيم و پيش از ورود مجاهدين در تهران، آقاي لسان‌الدوله فرستادند عقب بنده، من رفتم آنجا كه يك قدري با تو كار دارم، بيا اينجا بجهت من كار بكن و مزد بگير. بنده رفتم آنجا يك كتاب شاهنامة بزرگي آوردند كه درست كنم و ته‌بندي كنيم و دو تومان اجرتش را طي كرديم و ته‌بندي كردم و اجرتش را هم دادند و آن كتاب، نشانيش داراي چهل و چهار صورت چيني است ويك سرلوح و جلدهايش هم لنگه به لنگه، يك لنگه سوخت كهنه و يك لنگه تيماجي كهنه، و يك شاهنامة كوچك ديگري هم مختصر بود دادند، او را هم ته بندي كردم، صورت داشت كار چين، ولي عدة صورت‌هايش خاطرم نيست، و چند تا حاشيه هم آوردند كه دور صورت‌هاي شاهنامة بزرگ بچسبانيم، گفتيم خوب نمي‌شود، منصرف شده و نچسباندند و تعمير جدول شاهنامة بزرگ را كه قدري تعمير پيدا كرده بود، خودشان دادند به بنده، بردم پهلوي مذهب باشي و پانزده هزار مزد دادم جدول كشيد و بعد از آن يك گلستان كوچكي دادند كه ته آن را بنده تافته بچسبانم، بعد دادم به مشهدي علي صحّاف درست كرد و يك روز به بنده جناب لسان‌الدوله فرمودند مذهب باشي را بياور آنجا، من هم ميرزا غلامرضاي مذّهب باشي را بردم كه ما بين ستون‌هاي خمسه را جدول بكشند. معاملة‌ آنها نشد.

س: اين كتبي كه ذكر كرديد، تمام خطي بود يا چاپي هم داشت؟‌

ج: تمام خطي است، مگر آن كتاب‌هاي فرنگي كه چاپي بود.

س:‌ اطلاع ديگر هم داريد بيان بفرماييد؟

ج: مادامي كه در منزل لسان‌الدوله كار مي‌كردم، مشهدي علي صحّاف آنجا بود، مرقعي را لسان‌الدوله دادند به مشهدي علي كه يك رويش صورت و روي ديگرش خط نوشته بود كه دو پوست كُنَد و مشهدي علي پول داد به بنده، پنج ورق مقوا يك دفعه و ده ورق يك دفعه برايش خريدم و به او دادم و يك ده ورق ديگر هم گفت بخر، نخريدم، خودش رفت خريد آورد كه هر ورقي هم دو قطعه مي‌شود و از تتمة مزد بنده هم هفت هزار مانده بود كه دو سه دفعه ابراز كردم و بعد پسر لسان‌الدوله دو هزار داد و فرمودند ما را حلال كن گفتم قدرش قابل نيست.

س‌(از جناب لسان‌الدوله): تقريرات ميرزا محمدعلي خان را شنيديد صحيح مي‌گويند يا سقيم؟ اگر ايرادي داريد، بفرماييد.

ج: چون كه مباشر اين تعميرات بنده‌زاده بود، نمي‌دانم چه تعميرات كرده است؟ و اين كه عرض كرد مرقعي را دو پوست كرده‌اند صحيح است، آن را تصديق مي‌كنم، بنده مرقعي داشته‌ام كه خط و يك رويش صورت بود و صورت‌هاي آن بعضي هندي و بعضي گويا چيني بود و حاشية‌ مطلّا دارد، عدة‌ اوراقش را درست نمي‌دانم، خواستيم براي اين كه صورت‌ها را جدا كنيم، دو پوسته كرديم و همان است كه الان در پيش حكومت است كه آمده و ضبط كرده‌اند و مال خود اين بنده است. تحقيقات كتب را هم نموده، عصر يا فردا صبح به عرض مي‌رسانم.

س: اين غير از مسألة هفت قران تتمة اجرت ميرزا محمدعلي خان كه دو قرانش به توسط آقازادة شما مسترد شده است، تمام اسم از خود حضرت عالي بردند، يا ايشان را تصديق كنيد يا تكذيب؟

ج: چون مباشر بنده‌زاده است و بنده نمي‌توانم حالا تصديق كنم بجهت اين كه اين چنين كتابي كه مذاكره كردند به مشاراليه نداده‌ام بسازند. والسلام.

س( از ميرزا محمدعلي ژاندارم):‌ اين كتبي كه ذكر كرديد جناب لسان‌الدوله شخصاً به شما دادند يا آقازادة ايشان؟

ج: تمامش را خودشان دادند و گاهي هم آقازادة ايشان تشريف مي‌آوردند پيغام مي‌دادند و پيغام مي‌بردند.

ر.ک. بخارا » مهر - آبان 1390 - شماره 83 (12 صفحه - از 204الی 215 )).

۱. http://www.aftabir.com/news/view/۲۰۰۵/jul/۰۶/c۵c۱۱۲۰۶۴۵۵۲

۲. http://www.etemaad.ir/Released/۸۸-۰۷-۱۳/۳۳۲.htm روزنامه اعتماد ، دوشنبه، ۱۳ مهر ۱۳۸۸ - شماره ۲۰۶۹

۳. http://www.etemaad.ir/Released/۸۸-۰۷-۱۳/۳۳۲.htm#۱۶۱۳۰۷ ترجمه زهرا صابری

۴. نقطه چین ها در این یادداشت عبارات حذف شده است که به موضوع مربوط نبود و برای ممانعت ازطولانی شدن متن است

۵. مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا مهندس و باستان شناس معروف که در سالهای۱۲۹۹ و ۱۳۰۲ سفرهایی جهت حفاری و کاوش به ایران داشته و اشیای آنتیک ونفیسِ زیادی ازجمله کاشیهای سربازان جاویدان و کاشی های تزئینی دورانسلاطین هخامنشی که فعلاً زینتافزای موزه لوورپاریس است از زیر خاک بیرون آورده است.

۶. روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه درسفر سوم فرنگستان ،به کوشش محمد اسماعییل رضوانی ، فاطمه قاضیها، کتاب دوم ،تهران ، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۱ ص۱۹۷

۷. ر . ک. حسین متقی ، کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام http://www.historylib.com/Site/SViewDocument.aspx?DocID=۶۶۵&Keyword=.

۸. اصل: اساسیه

۹. ر.ک . فاطمه قاضیها ،اسنادی از تاراج کتابخانه سلطنتی(۱۲۸۸ -۱۳۱۵ شمسی)، تهران:سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،۱۳۹۰

۱۰. شکوه السلطنه مادر مظفرالدین شاه بوده و این مربوط به زمان ولایت عهدی او دورة ناصرالدین شاه می‌باشد

۱۱. حاجی امین السلطنه: حاج محمدعلی امین السلطنه یکی از درباریان دورة سلطنت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود که در سال ۱۳۴۰ ق در گذشت