[1]


مقدمه


کتابی به دستم رسید با عنوان «استخراج تاریخ در نظم» نگارش و ترجمۀ محمد ابراهیم خلیل جامی ژنده پیلی. در باب نحوۀ استخراج مادۀ تاریخ که یکی از تفنن های جالب در متون قدیم بخصوص آثار تاریخ و تراجم نگاری است و سبب دقت در نگارش تاریخ های کهن می‌شود و پیوند استواری با ابجدنگاری نیز دارد.

چاپ دوم این کتاب به سال 1337 شمسی در مطبعه دولتی کابل منتشر شده و شماره 55 از سلسله نشرات انجمن تاریخ است. البته تألیف آن به تاریخ 6 برج عقرب 1326 شمسی مطابق با 15 ذیحجه 1366 قمری بوده و چاپ نخست اندکی پس از آن انجام شده است.

مؤلف در پایان کتاب خود را بدین سان معرفی کرده است: محمد ابراهیم خلیل ولد میرزا فضل احمد خان ولد میرزا محمد جانخان ولد میرزا سعید احمد خان الاحمد الجامی ژنده پیلی.

وی مطالب کتاب خود را از کتاب «گلبن تاریخ» (به زبان اردو، چاپ 1313 قمری) اقتباس کرده و البته شواهد و مثال‌های دیگر بر آن افزوده است.

به هر حال، بر اساس اصل اردو حدود 120 سال، بر اساس چاپ نخست این اقتباس و نگارش 70 سال و بر اساس چاپ دوم آن 60 سال از نشر این کتاب – آن هم در کابل – می‌گذرد؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را در شمار کتاب‌های کمیاب دانست.

مرور کتاب، از این دیدگاه می‌توانست کنجکاوی نگارنده را بر انگیزد.

یکی از جاذبه‌های کتاب، تاریخ‌های متنوع مربوط به مشایخ تصوف است. اما در نگاه آن دیار، دوازده امام نیز در همین شمار یاد می‌شود. این یادداشت ناظر به نکته اخیر است که بدین لحاظ در سلسله «در حدیث دیگران» می‌آید، مانند یادداشتهای دیگری که تحت این عنوان منتشر شد.

باید دانست که تاریخ‌های مربوط به معصومان که در این کتاب آمده، چندان دقیق نیست و گاه به تناقض‌هایی نیز گرفتار آمده است، چنانکه در شمارش ابجدی نیز بی اشکال نیست. نیز تذکر می‌دهیم که شعرهای مربوط، گاهی به سستی می‌زند. البته ضرورت حفظ وزن و قافیه همراه با حفظ عدد مربوط، تکلفی برای ناظم پدید می‌آورد که گاهی دقت مضمون و محتوا، آن هم محتوای تاریخی را تحت الشعاع قرار می‌دهد. با این همه هیچ تغییری در متن اشعار ندادم و متن را با امانت کامل نقل کردم.

اما یکی از نکات مهم این قطعات منظوم، بیان تاریخ دوازده امام و حضرت زهرا علیها السلام از سوی یک تاریخ نگار سنی است و از سوی دیگر، بیان تاریخ تولد امام مهدی علیه السلام، که برخی از دانشوران سنی آن را گاه منکر می‌شوند و گاه در آن تردید می‌کنند یا میلاد حضرتش را امری موکول به آینده و آخر الزمان می‌دانند.

لذا سستی نظم یا سستی محتواییِ برخی از تاریخها را می‌توان نسبت به این امتیازها نادیده گرفت.

توضیحاتی که میان دو قلاب [ ] آمده از این بنده است.



[2]


قطعه‌ای در باب دوازده امام


مؤلف کتاب در صفحه 63 می‌نویسد:

«این دوازده بیتی است در منقبت نگاری دوازده امام رضی الله عنهم که اعداد حروف منقوطۀ هر مصراع اولش مختصر تاریخ وصال [یعنی رحلت / شهادت] ایشان است و حروف منقوطۀ هر یک مصراع دوم مظهر تاریخ ولادت باسعادت ایشان. و در دو مصراع حضرت مهدی آخر الزمان هر دو تاریخ ولادت باسعادت ایشان است.



قصیده


علی زیب ملل زبدۀ همه ابرار (40)
مهی ز اوج هدی حیدر امم سالار (40)
دوم امام حسن مهر ساطع لولاک (50)
سراج اهل کرم صدر آله الاطهار (3)
مطاع ملک عطا مهر دل امام حسین (60)
سپهر علم ابد ماه مطلع اسرار (4)
گل بهار بزرگی امام زین عباد (9) [یا 74؟ کذا]
عزیز سروری و مهر دل مه ده و چهار (38)
مدار عالم پاکی امام باقر عهد (114)
مآب جمله جهان مهر لامع ادوار (58)
مربی دو جهان جعفر مه سادس (148)
جمال زین رسل مهر رو علی اطوار (80)
قوام لطف و کرم موسی امام امم (190)
مه زمین و زمین مهر دهر ابر بهار (128)
بزرگ روی زمین آن علی بن موسی (208)
جهان امن و امان ماه دهر ابر بهار (153)
نهم امام محمد قوی کون و مکان (167)
بزرگ هر دو فریق ابر جود گوهربار (256) [کذا]
دهم امام نقی جم سپاه یوسف روی (255)
عزیز هر دو فریق و مه امم سردار (214)
امام عسکری آن مه لقا قمر چهره (263)
پناه لطف و کرم مهر جود و کوه وقار (235)
امام مهدی این نجم اوج لطف و امان (256)
سوار عاصۀ دل جان جان قمر انوار (256)




[3]


چند قطعه از "مظهرالحق"


مؤلف کتاب، قطعاتی از "مظهرالحق" را در صفحات 83 تا 85 کتاب نقل می‌کند. به عین عبارات و عنوانهای اصل کتاب نقل می‌شود.



تاریخ رحلت حضرت امیرالمؤمنین اسدالله الغالب کرّم الله وجهه

آنکه زوج بتول حق بوده
ابن عمّ رسول حق بوده
گر تو سال شهادتش جویی
سر ماتم چرا نمی‌گویی؟ [م = 40]
این سخن بس بود به صاحب غم
که سر ماتم است این ماتم [م = 40]
باز سال شهادتش که جلی است
بی گمان آخر دو حرف علی است


[ل =30، ی =10؛ جمع = 40]




در تاریخ رحلت حضرت بی بی فاطمة الزهراء رضی الله عنها

فاطمه آنکه سید مدنی
برگزیدش به بضعة منّی
سال فوتش به تعمیه برخوان
ماند دنیا به ماتمش بی جان


[ی = 10، الف = 1؛ جمع = 11]




تاریخ تولد و رحلت حضرت امام حسن رضی الله تعالی عنه

عقل سال ولادت آن شاه
یافت حرف نخست بسم الله [ب = 2]
لیک از روی اختلاف بگو
سر جان است سال زادن او [ج = 3]
انتهای تمام بسم الله
آن دو حرف است سال رحلت شاه


[ی = 10، م = 30؛ جمع = 40]


در بقیعه [کذا] مزار او آمد
رحمت حق نثار او آمد




تاریخ ولادت و شهادت حضرت امام حسین رضی الله عنه

گر به حرف نخست بسم الله
سرِ الحمد را کنی همراه
سال مولود آن شهنشه دین
می بر آید از آن دو حرف مبین


[ب = 2، الف = 1؛ جمع = 3]


سخن مختلف ز عام این است
سال مولود او سرِ دین است [د = 4]
جمعه و عاشر محرّم بود
که سوی خلد، امام نقل نمود
سورۀ فاتحه تمام بخوان
بعد از آن هر دو حرف مقطع آن


[ی = 10، ن = 50؛ جمع = 60]


بی شک و ریب بنگری دو گواه
بهر سال شهادت آن شاه




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام زین العابدین بیمار [کذا] رضی الله عنه

آن که او راست رتبۀ اعلی
شده سال ولادتش والا (38)
سال ترحیل آن شه بی عیب
زیب دین (95) بود گفت هاتف غیب
سال نقلش خرد به ماتم و غم
زد رقم: ماه (46) رفت از عالم (141)


[46 را که از 141 کم کنیم به عدد 95 می‌رسیم]




تاریخ وفات امام محمد باقر رضی الله عنه

سال مولود آن سعید و رشید
عقل با صد نشاط گفت مجید (57)
سال ترحیل آن شه دوران
هاتف غیب گفت: باز جنان (114)




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام جعفر صادق رضی الله عنه

سال مولود آن شریف و نجیب
هاتف از اوج عرش گفت: حسیب (80)
آنکه او بود خسرو دوران
سال نقلش مه جنان بر خوان (149)




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام موسای کاظم رضی الله عنه

خلق را هادی خفیّ و جلی است
سال مولود او امام ولی است (128)
ملک العرش و حور خلد برین
سال نقلش بگفت: عمدۀ دین (183)




تاریخ ولادت و رحلت حضرت امام علیِ موسی رضی الله عنه

گفت هاتف به هر ولیّ و نقیب
سال مولود او امام نجیب (147)
سال ترحیل آن امام زمان
خرَدم گفت: صاحب ایمان (203)
سال نقلش به اختلاف عوام
گفته‌ام: صاحب جنان به انام (205)




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام محمد تقی رضی الله عنه

در جهان بود صابر و واثق
شده سال تولدش صادق (195)
سال سم دادن تقیّ زمان
دین ز مردم برون شده بر خوان (220)




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام علی نقی رضی الله عنه

سال مولود آن ز روی سند
اکمل الکمل است، گفت خرد (212)
سال ترحیل آن امام زمان
خردم گفت: زیب عدن و جنان (253)




تاریخ ولادت و وفات حضرت امام حسن عسکری رضی الله عنه

سال مولود او به لطف قدیر
مظهر الحق رقم نموده کبیر (232)
سال نقلش به راستی برخوان
که شده حرف راست از دوران (260)


[مؤلف در پاورقی نوشته است: مراد از راست، الف است که در عدد یکی است و از جملۀ اعداد دوران که 261 می‌باشد، اشارۀ وضع شده]



تاریخ ولادت امام مهدی رضی الله عنه

سال مولود آن امام زمان
مهدی صاحب الزمان بر خوان (258)
باز از روی اختلاف جهان
دومی عیسی آمد هم می‌دان (255)