عبدالرؤوف مُناوی (952 – 1031 ه‍.ق.) مُحدّث و فقیه و ادیب شهیر مصری، نویسندۀ کتابی ارجمند است در شرح اصطلاحات متداول در علوم اسلامی به نام التوقیف علی مهمّات التعاریف.1
این کتاب با مشخّصات زیر منتشر شده است: المُناوی، عبدالرؤوف، التّوقيف على مهمّات التعاريف، تحقیق: عبدالحمید صالح حمدان، عالم الکتب، القاهرة، 1410 ه‍ / 1990 م.
او در این کتاب با بهره‌گیری از آثاری چون معجم معروف میر سَیّد شریف جرجانی (د: 816 ه‍.ق.) در تعریف مصطلحات علوم دینی با عنوان التعریفات و نیز کتاب نفیس مفردات ألفاظ القرآن از راغب اصفهانی (زنده در: 409 ه‍.ق.) به شرح و تعریف حدود سه هزار اصطلاح رایج در علوم مختلف اسلامی پرداخته است. بنابراین، کتاب التعریفاتِ جرجانی یکی از منابع اصلی مُناوی در تألیف کتاب التوقیف علی مهمّات التعاریف بوده است.<br />
<br />
اینک عباراتی از دانشنامۀ جهان اسلام را دربارۀ این دو کتاب ملاحظه فرمایید:<br />
<br />
التعريفات بارها چاپ شده است. گوستاو فلوگل نخستین بار آن را در ۱۲۶۱/ ۱۸۴۵ به انضمام اصطلاحات الصوفيۀ ابن‌عربی در لایپزیگ چاپ کرد (زیدان، ج ۳، ص ۲۳۶؛ سركيس، ج ۱ ستون ۶۷۸-۶۷۹). همچنین، مناوی آن را با عنوان التوقيف على مهمات التعریف در پاریس چاپ کرد (زیدان، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۴۲۲).2
نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 7، زیر نظر: غلامعلی حدّاد عادل، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، 1382 ه‍.ق‏.، ص 506.
<br />
<br />
<br />
نظیر همین عبارات در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی هم بازگو شده است:<br />
<br />
نخستین بار گوستاو فلوگل، مستشرق آلمانی، التّعریفات را در ۱۲۶۱ق / ۱۸۴۵م به انضمام رسالهٔ اصطلاحات الصوفية محيى‌الدّين بن عربی در لایپزیگ چاپ کرد (زیدان، ج ۳، ص ۲۵۲؛ سرکیس، ج ۱، ستون ۶۷۹-۶۷۸). همچنین عبدالرّئوف مناوی آن را با عنوان التّوقيف على مهمّات التعريف در پاریس چاپ کرده است (زیدان، همانجا؛ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۲۲).3
نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی: اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، 1386 ه‍.ق‏.، ص 369.
<br />
<br />
<br />
در گفتاوردهای بالا تصریح شده است که «عبدالرّئوف مناوی کتاب التعریفات جرجانی را با عنوان التّوقيف على مهمّات التعريف در پاریس چاپ کرده است»! در تصحیح این عبارت شگفت‌آور باید گفت:<br />
<br />
1) آشکارا کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اثر متمایز و مستقلّی است از کتاب التعریفات جرجانی و عین همان نیست. نویسندۀ التّوقيف على مهمّات التعاريف در نگارش اثر خود از کتاب التعریفات استفاده کرده است؛ ولی این امر طبعاً موجب یکسان‌انگاشتن این دو کتاب با هم نمی‌شود.<br />
<br />
2) عبدالرؤوف مُناوی عمر خویش را در قاهره گذرانده بوده است4
الزِرِکلی، خیرالدّین، الأعلام (قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین والمستشرقین)، 8 ج، دار العلم للملايين، بيروت، الطبعة السابعة عشرة، 2007 م.، ج 6، ص 204.
و هیچگاه در پاریس نبوده تا بتواند کتابی را حدود چهارصد سال پیش در آنجا چاپ کند.<br />
<br />
3) مُناوی نویسندۀ التّوقيف على مهمّات التعاريف بوده و نه مصحّح یا طابع آن.<br />
<br />
4) کتاب التّوقيف على مهمّات التعاريف اصلاً در پاریس چاپ نشده است.<br />
<br />
از خطاهای پیشگفته روشن می‌شود که مدخل‌نویس محترم، که بنابر قاعده می‌بایست در خصوص مدخل و موضوعی که می‌نگاشته است اطّلاعات کافی می‌داشت، نه با مُناوی آشنا بوده و نه با کتابش یعنی التّوقيف على مهمّات التعاريف. <br />
<br />
ممکن است گمان برده شود که در منابعی که نویسندۀ مدخل به آنها ارجاع داده چنین مطالبی بیان شده است؛ لیک بررسی آن منابع، این احتمال و گمان را منتفی می‌سازد. در نخستین ارجاع، یعنی کتاب تاریخ آداب اللغة العربیّة نوشتۀ جُرجی زیدان گفته شده است که: «مناوی ذیلی برای کتاب التعریفات نوشته است به نام التّوقيف على مهمّات التعريف که نسخه‌ای از آن در پاریس موجود است».5
«وللتعریفات ذیل اسمه: "التوقیف علی مهمات التعریف" للمناوی الآتی ذکره. فی باریس». زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیّة، دار الهلال، ج 3، ص 252.
به همین صورت، در کتاب کشف الظُّنونِ حاجی‌خلیفه نیز آن مطالب نادرست پیشگفته اصلاً نیامده است و در آن فقط به این نکته اشاره شده که «در موضوع تعریفات، مُناوی تألیفی لطیف داشته که آن را التوقیف نامیده است».6
«و فيه تأليف لطيف للمناوى سماه التوقيف‏». حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبد اللّه، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ج 1، ص 422.
چنانکه ملاحظه شد، میان آنچه در این دو مأخذ ذکر شده است و برداشت نویسندۀ مدخل از آنها تفاوت بسیاری است و خطای وی در فهم سخنان نویسندگان آن منابع موجب بیان آن عبارات مغلوطِ پیشگفته شده است. <br />
<br />
آنچه مایۀ تأسّف است این است که این عبارات مُشَوّش و مغشوش نه در کتابی عادی، بلکه در دو دانشنامۀ معروف و معتبر این مملکت که زیر نظر ارزیابان معتمد و ویراستاران مجرّب و محترم تدوین می‌شود، آمده است و وجود چنین عباراتی ظاهراً نمودار آن است که در مواردی، سخت‌گیری و باریک‌بینی کافی در بررسی مطالب آنها صورت نگرفته است. در واقع، خطای یادشده هرچند ممکن است جزئی و کم‌اهمّیّت به‌نظر رسد، امّا یادکرد آن، دست‌کم از این جهت که نشان می‌دهد میزان دقّت و مهارت بعضی از نویسندگان آثار علمی ما تا چه اندازه است، و گاهی چه مطالب بی‌ربط و نادرستی در جامۀ تحقیقات علمی حتی در دانشنامه‌های مرجع ما بازنموده می‌شود، سودمند است و مایۀ انتباه.<br />
<br />
باری، اینکه هر نویسنده‌ای ممکن است در پژوهش و نگارش خویش گاه دچار سهو و خطاهایی شود امری است طبیعی و غیر قابل انکار، و به همین جهت، افشاء و اعلام خطای هر نویسنده‌ای لازم و واجب نمی‌نماید. امّا این نیز راست است که هر خطا و اشتباهی از هر نویسنده‌ای قابل اغماض و چشم‌پوشی نیست. گاهی برخی از خَبط و خطاها چندان فاضح و واضح است که ارتکاب آنها طبیعی به‌نظر نمی‌رسد و در این صورت، چاره‌ای نیست جز یادکرد آنها تا بلکه تَذکار آن اشتباهات موجب اِمعان نظر و اِعمال دقّتِ افزون‌تر نویسندگان در کار پژوهش و نگارش شود. <br />

  • این کتاب با مشخّصات زیر منتشر شده است: المُناوی، عبدالرؤوف، التّوقيف على مهمّات التعاريف، تحقیق: عبدالحمید صالح حمدان، عالم الکتب، القاهرة، 1410 ه‍ / 1990 م.
  • نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ جهان اسلام، ج 7، زیر نظر: غلامعلی حدّاد عادل، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، 1382 ه‍.ق‏.، ص 506.
  • نوربخش، سیما، مدخل «التعریفات»، چاپ‌شده در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، به سرپرستی: اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، 1386 ه‍.ق‏.، ص 369.
  • الزِرِکلی، خیرالدّین، الأعلام (قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین والمستشرقین)، 8 ج، دار العلم للملايين، بيروت، الطبعة السابعة عشرة، 2007 م.، ج 6، ص 204.
  • «وللتعریفات ذیل اسمه: "التوقیف علی مهمات التعریف" للمناوی الآتی ذکره. فی باریس». زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیّة، دار الهلال، ج 3، ص 252.
  • «و فيه تأليف لطيف للمناوى سماه التوقيف‏». حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبد اللّه، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ج 1، ص 422.